KENNISROTONDE: Effectieve reflectie op leerproces basisschoolleerlingen

Kennisrotonde

PLPO verbindt praktijk met wetenschap

De verbinding tussen praktijk en wetenschap is belangrijk, daarom verwijst PLPO vijf keer per jaar naar één of meer publicaties op ‘De Kennisrotonde’ van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek. De Kennisrotonde is het online loket van NRO voor wetenschappelijk onderbouwde beantwoording van vragen uit het onderwijs.

Deze keer vestigen wij de aandacht op de vraag:

Wat zijn effectieve werkwijzen om leerlingen te stimuleren tot reflectie op hun leerproces, in onder-, midden- en bovenbouw van het basisonderwijs?

Antwoord van de Kennisrotonde

Reflectie als voorwaarde voor zelfregulerend leren

Reflectie op het eigen leerproces wordt wel een metacognitieve strategie genoemd. Met metacognitie bedoelen we, simpel gezegd, ‘denken over denken’ (Lai, 2011). Het is één van de pijlers voor de ontwikkeling van zelfregulerend leren en helpt leerlingen in verschillende fasen van een leertaak: vooraf (doelen stellen), tijdens (zelfmonitoren) en na afloop van de taak (zelfevaluatie) (Lai, 2011; Panadero & Alonso-Tapia, 2013). In een recente metastudie tonen Panadero en collega’s (2017) aan dat interventies die zelfbeoordeling en reflectie stimuleren een positief effect hebben op zelfregulerend leren.

Reflectie begint in de basisschoolleeftijd en ontwikkelt zich geleidelijk

De ontwikkeling van reflectieve vaardigheden hangt samen met drie ontwikkelingskenmerken van kinderen: 1) de taalvaardigheid van leerlingen, 2) de ontwikkeling van hun ‘Theory of Mind’ en 3) de ontwikkeling van executieve functies. Als deze drie verder zijn ontwikkeld, vergemakkelijkt dat de ontwikkeling van reflectie (Kennisrotonde, 2019).

Het vermogen tot reflectie op het leerproces ontstaat niet van de ene op de andere dag, maar ontwikkelt zich geleidelijk. Voor kleuters geldt, dat reflectie het beste kan plaatsvinden onmiddellijk na een activiteit. Heel jonge kinderen zijn nog niet goed in staat tot reflectie over gebeurtenissen die dagen of weken geleden plaatsvonden. Wel kunnen hulpmiddelen, zoals video-opnamen, kleuters helpen om gebeurtenissen uit het recente verleden te herinneren en daarover samen met de leerkracht te reflecteren (Robson, 2016). Als kinderen ouder worden, kunnen kinderen op basis van reflectie ook keuzes maken voor het vervolg van hun leerproces. Dan helpt reflectie dus bij zelfregulering. Op basis van ontwikkelingspsychologisch onderzoek wordt gesteld dat kinderen hiervoor minstens tien jaar oud moeten zijn (Schraw & Moshman, 1995). Leerkrachten die reflectie willen bevorderen, doen er verstandig aan rekening te houden met deze geleidelijke ontwikkeling.

Tools en methodieken voor het bevorderen van reflectie

Rubrics zijn schematische beschrijvingen van criteria en verschillende niveaus waaraan een leerling aan een criteria kan voldoen. Leerlingen beoordelen hun eigen werk door de vragen in de rubrics te beantwoorden en worden zo aan het denken gezet over hun eigen leerproces. Onderzoek in het primair onderwijs wijst uit dat dit positieve effecten heeft op de prestaties bij schrijfopdrachten (Andrade e.a., 2008).

Portfolio’s worden gebruikt op veel Nederlandse scholen. Daarin worden documenten en andere bewijzen gebundeld, die samen een impressie geven van de uitvoering van de taken en de ontwikkeling van de competenties (Schalkers e.a., 2014). Uit onderzoek in het hoger onderwijs blijkt dat het werken aan een portfolio reflectie op het leren stimuleert (Wright e.a., 1999; Fernsten & Fernsten, 2005). Naar het gebruik en de effecten van portfolio’s in het basisonderwijs is nog relatief weinig onderzoek gedaan (Kennisrotonde, 2016).

Instrumenten voor verschillende leeftijdsgroepen

Voor jonge en oudere kinderen zijn er verschillende leergangen, methodieken en tools ontwikkeld om reflectie op het eigen leerproces te stimuleren. Ook hier geldt dat de instrumenten niet alleen als doel hebben reflectie te stimuleren, maar verschillende aspecten van zelfregulerend leren.

Voorbeelden:

Voor de onderbouw: Tools of the Mind (De Kleine Kapitein);
Voor de middenbouw: reflectieve schrijfopdrachten — geen instrument, effectiviteit is aangetoond door Martin en collega.s, 2017
Voor de bovenbouw: Denken om te leren.

Het gehele artikel kunt u lezen op: LINK

Dit antwoord is tot stand gekomen met dank aan Ebbo Bulder, Lieve Heijsters (antwoordspecialisten) en Anne Luc van der Vegt (kennismakelaar)

De Kennisrotonde van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek is het online loket voor de beantwoording van vragen uit het onderwijs met kennis uit onderzoek. Iedereen die werkt in het po, vo, (v)so, mbo en bij een lerarenopleiding, of nabij de onderwijspraktijk kan vragen stellen. Deze vragen beantwoordt de Kennisrotonde met wetenschappelijk gefundeerde inzichten over wat wel en wat niet werkt.